Елде импорттық өнімдермен бәсекелестік мәселесі барған сайын күрделенуде. Халықаралық сауданың кеңеюі жағдайында отандық тауар өндірушілер зардап шегеді. Әсіресе, бәсекелестікте тең емес жағдайларға тап болған шағын және орта бизнес үшін қиын соғуда.

Өңдеу өнеркәсібінің негізгі салаларының бірі – цемент және табиғи тастан жасалған бұйымдар сияқты құрылыс материалдарын өндіру. Еліміз өзін 150%-дан астам қамтамасыз ете алатынына қарамастан, нарықта қауіпсіздік, таңбалау және сапа талаптарына сәйкес келмейтін арзан импорттық тауарлар көптеп болуда. Бұл өз кезегінде құрылыс жобаларында да көрініс табады.

Мұнымен күресу үшін ҰКП және бизнес-сектор өкілдері ескерткіштер мен құрылысқа арналған гранитті, цемент пен гипсокартонды қоса алғанда, белгілі бір өнімнің импортын бақылауды күшейтуді ұсынады. «Елде ОТӨ толық  жүктелмесе де, демпингтік бағамен импорттық өнім сатылады және бюджеттік объектілерде пайдаланылады» - деп атап өтті ҰКП Өңдеу өнеркәсібі департаментінің сарапшылары.

Қазақстанға тауар биржаларын айналып өту үшін айтарлықтай көлемде түсетін цемент импорты ерекше назар аударуға лайық. Бұл жосықсыз бәсекелестікке және салықтан жалтаруға әкеледі. Қазақстан заңнамасына сәйкес, портландцемент, глинозем цементі және цементтің басқа түрлері сияқты тауарлар тауар биржалары арқылы партиясы ең аз 60 тоннамен сатылуға міндетті. Қазақстандық цемент өндірушілер биржалық комиссияларға, брокерлік қызметтерге және мәмілелерді қаржылық қамтамасыз етуге қосымша шығындарды көтеруге мәжбүр болса, цемент импорттаушылары бұл міндетті айналып өтеді. Мысалы, жыл сайын Қазақстанға шамамен 1 млн тонна цемент әкелінеді, бұл бүкіл ел нарығының шамамен 9-10% құрайды. Бұл ретте цементтің құны тоннасына орта есеппен 25 мың теңгені құрайды. Осылайша, тауар биржалары арқылы өтпейтін цементтің заңсыз импортының көлемі жыл сайын 25 млрд теңгеге жетеді, бұл бақылаусыз «сұр» нарықты құрады.

Сондай-ақ, тауар биржалары арқылы импорттық цементті сатудың нақты талабы болмағандықтан, цемент импорттаушыларында салықтан жүйелі түрде жалтару үшін саңылаулар бар екенін атап өткен жөн. «QazCem» Қазақстандық цемент және бетон өндірушілер қауымдастығы» ЗТБ атқарушы директоры Ербол Ақымбаев заңнамада импорттық цементтің тауар биржалары арқылы тауарды өткізу үшін міндетті екендігі туралы нақты анықтаманың болмауының себебін атап өтті. Қауіпсіздік пен сапаға сәйкестік сертификаттарын қолдан жасау бәрін қиындатады.

«Нарықтағы бәсекелестіктің мұндай тең емес шарттары отандық зауыттардың жаппай жабылуына, жұмыссыздықтың жаппай қысқаруына және өсуіне алып келеді, бұл елдегі әлеуметтік шиеленісті тудыруы мүмкін», - деп атап өтті Ақымбаев.

«Qazaq Stone» Қазақстанның тас өңдеу саласы одағының төрағасы Дәурен Ағзымов күмәнді сапасыз өнімдер пайдаланылатындықтан, тас өнімдерін таңбалаудың болмауы тұтынушыларды алдауға және ҚР заңнамасын бұзуға әкеп соқтырады. Тас өнімдеріне берілген сәйкестік сертификаттарының сәйкес келмеуі жиі кездеседі. Бұл уәкілетті органдар тарапынан бақылаудың жеткіліксіздігіне байланысты әрі елдің қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. Құрылыс нарығындағы тұрақсыздық жағдайында инвесторлар жобалардан бас тарта алады, өйткені сату нарығы болжанбай, бақылаусыз қалады.

Мәселені шешу үшін Ұлттық палата өкілдері Өңдеу өнеркәсібі комитетінің соңғы отырысында талаптарды кеңейте отырып, заңнамаға өзгерістер енгізу қажеттігін атап өтті.

«Сәйкестік сертификаттарын беру бойынша мемлекеттік бақылауды күшейту қажет. Тауарларды елге тас өнімдерін, цемент пен гипсокартон әкелу кезінде белгіленген стандарттардың сәйкессіздігі және таңбалау бойынша бұзушылықтар байқалады. Бұл біздің ғимараттар мен құрылыстардың құрылысында өнімді пайдалану қауіпсіздігін сақтаудың сөзсіз факторы болып табылады. Сондай-ақ біздің өндірушілер үшін бәсекеге қабілетсіз жағдайлар туындайды. Заңнамалық нормаларды сақтау өте маңызды аспект болып табылады, оны елемесе адамдардың өміріне айтарлықтай кері әсері тиюі мүмкін», - деп атап өтті ҰКП Төралқасының Өңдеу өнеркәсібі Комитетінің төрағасы Тахмина Нагуманова.

Оның айтуынша, отандық өндірушілердің тауарларына сөрелерді бөлу міндеттемелерін қоса алғанда, объектілерді салу және жаңғырту кезінде пайыздық мөлшерлемелерге субсидия алған сауда субъектілерінің қарсы міндеттемелерді орындауын мониторингтеуге қатысты нормативтік-құқықтық базаға өзгерістер енгізу қажет. 

Отандық өндірушіні қолдау үшін «Атамекен» ҰКП импорттық өнімге мемлекеттік бақылауды күшейтуді ұсынды. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасы аясында ОТӨ үлесінің 5%-ға төмендеген көрсеткіші әлсіз бақылау екендігін айқындауда.

«Бұл жағдай санкция әсерінен одан әрі күшейе түсуде. ОТӨ қолдау үшін бақылау органдарының назарын отандық өнімдерден импортталған өнімге кем дегенде 20%-дан 80%-ға ауыстыру маңызды», - деді ӨӨК төрағасы.

Бұл тәсіл ЕАЭО-ның басқа елдерінде сәтті қолданылады, атап айтқанда, қазақстандық тауарларды Ресей мен Беларуське жеткізудің тұрақтылығын қолдауға мүмкіндік береді. Алайда, Қазақстанда мемлекеттік бақылау жағдайы жақсартуды талап етеді. Мысалы, 2023-2024 жылдарға арналған техникалық реттеу саласындағы іс-шараларға 7 млрд теңгенің 40 млн теңгесі ғана бөлінді. Бұл ретте бюджеттің басым бөлігі ұлттық стандарттарды әзірлеуге бағытталған. Баждарды арттыру, өндірісті міндетті таңбалау және жаңғырту – қазақстандық компаниялардың нарықтағы позициясын нығайтуға әрі ішкі өндірісті дамытуды ынталандыруға көмектесетін негізгі шаралар.